Mövzu

Ekologiyanın toxunulan məsələləri

6-7-ci sinif

Fiziki hadisələr

Maddələrin təbiətdə və sənaye istehsalatında dövriyyəsi

Fizika və texnika

Tullantısız istehsalatların problemləri. Tullantıların istifadəsi problemləri. Təsərrüfat fəaliyyətinin ətraf mühitə təsiri. Təbiətlə insan cəmiyyətinin qarşılıqlı əlaqəsi.

Molekullar. Diffuziya.

Sənaye müəssisələri tərəfindən atılmış zərərli maddələrin diffuziya və konveksiya yolu ilə yayılması. Mineral gübrələrin və herbisidlərin qeyri-düzgün saxlanması və istifadəsi təhlükəsi. Yol verilən konsentrasiya həddi anlayışı. Ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarət. Nohurların səthindəki neft təbəqəsinin qazların diffuziyasına təsiri.

Maddənin üç halı

Suyun təbiətdə dövriyyəsi. Atmosferin müxtəlif qatışıqlarla çirklənməsi və bunun nəticələri

Molekulların cazibə və itələmə qüvvəsi

Suda üzən quşların tük örtüyünün adi suda islanmaması və neftlə islanması

Cazibə qüvvəsi. ağırlıq qüvvəsi.

Atmosferdən Yerə toz və tüstünün zərərli hissəciklərinin düşməsi halları və onun mümkün nəticələri

Qüvvələrin qarşılıqlı təsiri. Deformasiya.

Torpağın münbit qatının kənd təsərrüfatı maşınları tərəfindən deformasiyaya uğradılması

Sürtünmə qüvvəsi

Buz qatının qum-duz qatışığı ilə səpilməsinin zərərli nəticələri (bitki örtüyünün məhvi, avtomobil şinlərinin yeyilməsi, boru kəmərlərinin korroziyası)

Bərk cisimlərin təzyiqi

Ağır traktorların torpağa təzyiq etməsi

Çayların və küləyin enerjisi

Tullantısız və yenilənən enerji mənbələrinin istifadə perspektivi.  Çaylar və külək enerjisindən səmərəli istifadə. İnsan sivilizasiyasının enerji istehlakı ilə əlaqəsi.

Qaz və mayedə təzyiq

Vahid dünya hava və su okeanları. Küləklər və axınlar. Çirkabların hava və su yolu ilə daşınması

Birləşən qablar, şlüzlər, su boruları

Suvarma və qurutma sistemi, onların mikroiqlimə təsir. Kanalların tikintisində təbiətin tarazlığının pozulması. Çayların "dönməsinin” nəticələri (Yerdə şirin su ehtiyatının azalması, ona qənaət etmə zərurəti)

Atmosfer təzyiqi

Atmosfer – həyat mühitinin hissəsidir. Antropogen amilin təsiri nəticəsində atmosfer havasının tərkibinin dəyişməsi (konkret istehsalların misalında). Ozon qatının azalması və bunun nəticələri, tullantıların atmosferin yuxarı təbəqələrində seyrəlməsi. Siklon və antisiklon zamanı tullantıların səpələnməsinin xüsusiyyətləri. Müəssisələrə fırtına xəbərdarlıqları, atmosfer havasının çirklənmədən qorunması.

Nasoslar

Torpaqların suvarılması, torpaqlardan səmərəli istifadə.

Arximed qüvvəsi. Cisimlərin üzmə şərtləri

Suya qənaətin vacibliyi. Nohurların səthində neft təbəqəsinin əmələ gəlməsi və onun məhv edilməsi. Çayla ağac axıtmanın ekoloji aspektləri. Gəmiçilik və onunla bağlı suyun mühafizəsi məsələləri.

Gəmilərin üzməsi

Gəmiçiliyin fəlakətli nəticələri: sahillərin dağılması, balıqların  gicəlləndirilməsi, nohurların çirklənməsi. Neft tankerlərinin qəzaları – ekoloji fəlakət kimi.

Havada üzmə

Atmosferin ozon qatının dağılması. Kənd təsərrüfatı aviasiyasının iqtisadi cəhətdən təsirsizliyi və ekoloji cəhətdən zərərliliyi. Aerostatların istifadə edilməsi. Hava nəqliyyatının Yer atmosferinin təmizliyinə təsiri.

İş və güc

Güc. FİƏ və müxtəlif mexanizmlərin ekoloji cəhətdən təhlükəsizliyi (müqayisəli analiz)

8-9-cu siniflər

Təbiətdə və texnikada konveksiya

Atmosferdə və okeanda baş verən proseslərdə konveksiyanın rolu. Sənaye sahəsində konveksiya axınlarının yaranması. Dartı qüvvəsi. Yüksək borular vasitəsi ilə səpələmə mexanizmi. Siklon və antisiklon zamanı səpələnməsinin xüsusiyyətləri. Nüvə müharibəsi zamanı və ya "nüvə qışı” gəldiyi halda konveksiyanın pozulması. Məişətdə və texnikada istilik izolyasiyası – enerji resurslarına qənaət üsulu kimi.

Su ilə isitmə sistemi

Su ilə isitmə sisteminin ekoloji aspektləri (İES-dan çirklənmə)

Şüalanma

Yerdə istixana effekti və onun güclənməsinin mümkün nəticələri. Ekoloji cəhətdən təmiz Günəş enerjisindən istifadənin perspektivləri.

Xüsusi istilik tutumu

Təbii nohurların qurudulması və sünilərinin yaradılması zamanı təbii-iqlim şəraitin pozulması. Suyun bütün istehsal sahələrində geniş tətbiq edilməsi. Şirin su ehtiyatının məhdudluğu.

Yanacağın yanma istiliyi

Üzvi yanacaq – müasir mərhələdə əsas enerji mənbəyi kimi. Üzvi yanacaq ehtiyatının məhdudluğu, atmosferin onun yanma məhsulları ilə çirklənməsi. Müxtəlif yanacaq növlərinin effektivliyinin və ekoloji cəhətdən zərərsizliyinin müqayisəsi (qaz, maye yanacaq, bərk yanacaq). Avtomobil nəqliyyatının qaz yanacağı ilə işləməyə keçmə zərurəti.

Maddənin aqreqat halı

Suyun təbiətdə dövr etməsi. Dəniz və okeanların səthindən buxarlanma halı və bunun Yerin iqliminə təsiri.

Ərimə və bərkimə

Suyun duzluluğunun buz əmələ gəlmənin temperaturuna təsiri. Tökmə istehsalının ekoloji aspektləri.

Buxarlanma və kondensasiya. Soyuducu

Turşu yağışlarının yaranması. Atmosferdə freon və ammiakın toplanmasının Yerdəki həyat üçün təhlükəliliyi.

İstilik mühərrikləri. DYM. Buxar turbini

ətraf mühitin atmosferə atılan tullantılar və çirkab suları ilə çirklənməsi. Turşu yağışları. Nohurların, yaşıllığın məhv olması, memarlıq abidələrinin dağılması, metalların korroziyası. Zərərli tullantıların azaldılması üçün görülən tədbirlər. İşlənmiş qazlara nəzarət. İstilik mühərriklərinin ekoloji vəziyyətə təsirinə görə müqayisəsi. Təbiətin mühafizəsi məqsədi ilə istilik mühərriklərinin təkmilləşdirilməsi.

Elektrik sahəsi

Sabit cərəyanın bioloji obyektlərə təsiri. Toxumların və bitliklərin həyat fəaliyyətinin elektrostimullaşdırılması. Yaşayış məkanlarının elektrikləşməsinə qarşı mübarizə (hava ionlaşdırıcıları, havanın rütubətliliyi və elektrikləşməsi, havanın elektrofiltr vasitəsi ilə təmizlənməsi).

Qalvanik elementlər və akkumulyator

Qalvanik elementlər və akkumulyatorlarla ehtiyatla davranmaq zərurəti. Onların istifadəsi problemləri.

Cərəyanın gücü, elektrik gərginlik və naqillərin müqaviməti

Fotoelementlərin və istilik elementlərinin, günəş batareyalarının və istilik elektrik generatorlarının tətbiq edilməsi. Elektrik cərəyanının təsiri və onun ətraf mühitin mühafizəsi məqsədi ilə istifadəsi.

Maqnit sahəsi

Təbiət hadisələrinin qarşılıqlı şərtləşdirilməsi. Maqnit sahəsinin bioloji aspektlərə təsiri. Maqnit biologiyası anlayışı (maqnit qasırğalarının, maqnit qolbaqların orqanizmə təsiri, quşların istiqamətlənməsi)

Daimi maqnitlər

Açıq üsulla dəmir filizinin hasilatının ekoloji aspektləri (qalaqların əmələ gəlməsi və onların növbəti işlənməsi)

Elektrik mühərriki

Elektrik nəqliyyatının inkişaf perspektivləri. Ekoloji cəhətdən təmiz mühərrik kimi elektrik mühərrikinin üstünlükləri.

Elektrifikasiya və təbiətin mühafizəsi

İstehsalatın və elektrik enerjisinin ötürülməsinin ekoloji problemləri. Müxtəlif növ elektrik stansiyalarının (SES, İES, AES) ətraf mühitə mənfi təsiri. Alternativ enerji hasilatı üsullarının inkişaf tendensiyası (termal, qabarma, külək elektrik stansiyaları).

İşıq hadisələri

Atmosferin şəffaflığının antropogen amilin təsiri altında dəyişməsi və bunun ekoloji nəticələri. İqlim dəyişməsi.

Ağırlıq qüvvəsi

Biosferdə baş verən mexaniki proseslərin əhəmiyyəti. Ağırlıq qüvvəsi və sərbəst düşmənin sürətlənməsi – təbii mühitin ən vacib fiziki parametrləri.

Yerin süni peyklərinin hərəkəti

İnsanların istehsal sahəsindəki fəaliyyətinin planetimizin təbiətinə qlobal təsiri, nüvə energetikasının radioaktiv tullantılarının təmizlənməsi üçün Yerin süni peyklərinin istifadəsi.

İmpulsun saxlanma qanunu. Reaktiv mühərrik

Reaktiv mühərrikin işini müşayiət edən və ətraf mühiti çirkləndirən fiziki proseslər (qazların atılması, qızdırma, küy və s.). Atmosferin vəziyyətinə nəzarətdə kosmik aparatların rolu, kosmik texnika vasitəsi ilə qasırğaların, yanğınların, vulkan püskürmələrinin və s. aşkar edilməsi Kosmik texnika və texnologiyalarının inkişafı. Kosmosun mühafizəsi. Təbiət hadisələrinin davamlı dinamikasının təmin edilməsi (kanalların, bəndlərin, dambaların inşası, seldən müdafiə). Qabarma dalğaları və energetikada onların rolu.

Enerji

Azərbaycanın hidroenergetik resursları. Çayların enerjisinin istifadəsinin ekoloji problemləri (münbit torpaqların itirilməsi, yerlərin bataqlaşması, iqlim dəyişməsi, balıqçılığa təsir və s.).

Potensial və kinetik enerji. Tam mexaniki enerjinin saxlanma qanunu. Güc.

Aero- və hidroenerjinin energetikliyi. Su ehtiyatlarının səmərəli istifadəsi. HES qarşı ekoloji tələblər. Hidroenergetikanın inkişaf perspektivləri. Külək qurğularının üstün və çatışmayan cəhətləri, onlardan istifadənin perspektivləri.

Cisimlərin ətaləti. Kütlə. Cisimlərin çevrə üzrə hərəkəti

Təmizləyici qurğuların yaradılması. İnersiya toz tutucuları. "Siklon” toz tutucusu.

Mexaniki rəqslər. Səs hadisələri

Titrəyişlərin texnikada rolu. Titrəyişin insan orqanizminə zərərli təsiri. Titrəyiş əleyhinə qurğuların işləməsi və tətbiqi. Mexaniki rəqslər və istixana effekti. Küy – ekoloji amil kimi. Səs dalğalarının insan orqanizminə və digər bioloji amillərə mənfi təsiri. Yol verilən küy normaları.

Xalq təsərrüfatının mexanikası və mexanikləşdirilməsi

Xalq təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi yolları və bunun nəticələri. Torpağın texniki, su və külək vasitəsi ilə eroziyasına qarşı mübarizə.